Traktörlerde Lastik Boyutunun Hesaplanması

Farzedelim ki traktörümüzün lastik boyutunu değiştireceğiz, küçülteceğiz veya büyüteceğiz. İstediğimiz, beğendiğimiz bir lastiği takabilir miyiz?

Çift çeker yani 4×4 traktörlerde ön lastik ile arka lastiğin oranlarının uyumlu olması gerekir. Bunun için de lastik üzerindeki rakamların anlamlarını tam olarak bilmek gerekiyor. 

Lastiklerin üzerinde boyutları belirtmek için 3 sayı içeren bir ibare vardır. 320 70 24 gibi. Bu rakamların anlamlarını tam olarak bilirsek sorun çözülür ki çoğu kişi bunu eksik veya yanlış biliyor.

1-) İlk rakam, yani 320, lastiğin taban genişliğinin mm cinsinden ifadesidir. Yani örnek lastiğimizin taban genişliği 32 cm. Bunu herkes bilir.

2-) Son rakam yani 24 ise jant çapını ifade eder ve rakam her zaman inç cinsinden verilir. Bunu da herkes bilir.

3-) Asıl önemli ve coğu kişi tarafından bilinmeyen rakam ise ortadaki rakamdır. Lastiğin yanak genişliği. İste burası önemli.

Bu rakam ne milimetre, ne cm ne de inçtir. Bu rakam herhangi bir uzunluk birimi değil “yüzdelik” dilimdir.

Peki neyin yüzdeliği?

Cevap: Lastik yanağının, lastik tabanına olan yüzdeliği!

Yanak genişliği hesaplamasını bilene çok basittir. Yapmamız gereken tek şey, değiştirmek istediğimiz lastiklerin yanak boylarını bulmak. Eğer bu yanak yüksekliği farkı 3 cm’den küçük olursa, bu iki lastik sıkıntısız değiştirebilir ya da birbirlerinin yerine kullanabiliriz.

Örnek verelim:

280 85 24 (taban 280 mm, yanak tabanın %85’i kadar)

280 x 0.85 = 238 mm yani 23.8 cm. (yanak genişliği budur)

Diğer lastik:

320 70 24 (taban 320 mm, yanak tabanın %70 ‘ i kadar)

320 x 0.70 = 224 mm yani 22.4 cm. İkinci yanak genişliğimiz de bu.

Aradaki farka bakalım:

23.8 – 22.4 = 1.4 bu bir yanaktaki fark. Hem alt hem de üstte 2 yanak olduğu için 1.4 x 2 = 2.8 cm.

Fark 3 cm’den küçük olduğu için bu iki lastiği rahatlıkla birbirinin yerine kullanabiliriz.

Neden 3 cm fark derseniz, şanzımanların tolere edebildiği fark için ideal rakam bu. Aksi halde traktörde kasılmalar olabilir.

En basitinden traktörün üzerinde gelen orijinal fabrika lastiklerini düşünün. Onlar bile zaman icinde aşınarak dişlerini bitiriyor ve 5 cm’lik dişler bittiğinde arka lastik ile ön lastik arasında tam 10 cm’lik çap farkları oluşabiliyor. Şanzımanın hala sıkıntısız çalışabilmesi ilginçtir.

Özetle:

320, 70, 24 rakamları sırası ile:

Taban genişliği (mm cinsinden), yanağın tabana olan yüzdesi (% cinsinden), jant çapı (inç cinsinden)

Not 1: 1 inç: 2.54 cm 25.4 mm
Not 2: Jant değişikliği yapılmadığı sürece son rakamı hesaplamaya katmaya gerek yoktur.
Not 3: Jant boyutunda da değişiklik yapacaksanız, hesaplamaya jant çapı olan son rakam da eklenir. Onun hesaba ise biraz daha farklıdır.

Şimdi gelelim bu işin sağlamasına. Onu da “gazete testi” ile yapıyoruz:

Gazete testi:

1-) Traktörü düz ve sert bir zemine çekin.
2-) Ön tekerleğin 1 metre ilerisine yere bir gazete kağıdı serin.
3-) Önleri bağlamadan (4×2 şeklinde), sadece ön tekerlekler ile gazetenin üzerinden geçin.
4-) Bu gazeteyi kenara koyun
5-) Aynı işlemi, başka bir gazete ile yalnız bu sefer ‘önleri bağlayarak’ (4×4 şeklinde) yapın.

Sonra bu iki gazeteyi karşılaştırın. Çıkan sonuçlara göre:

A-) Aralarında fark yoksa: ön-arka lastik uyumunuz süper

B-) 2. denemede (4×4 şeklinde) üzerinden geçilen gazete, ilk gazeteye göre daha fazla buruşmuş ise: ön ile arka lastikler arasında uyumsuzluk var. Gazete ne kadar kışışıksa, uyumsuzluk o denli fazladır. Yakıtta artış, çekişte düşme, artı arıza riski var demektir bu. Kullanılır lakin bu riskleri göze alarak.

C-) 2. denemede (4X4 şeklinde) üzerinden geçilen gazete yırtılmış yada parçalanmış ise: uyumsuzluk tehlikeli seviyede. Arıza açma ihtimali oldukça yüksek. Toprak zeminde çok acil bi durum olmadığı sürece, asfalt zeminde ise hiç bir şekilde önleri bağlamamak lazım. Yani ebat değişikliği zorunludur.

Teker boyutlarını değiştirirken karışımıza çıkan bir diğer sorun da zirai alet ve iş makinalardaki boyut ibarelerinin eski usul inç formatında verilmesidir. Yeni yeni metrik sistem kullanılmaya başlansa da hala birçok firma boyutları inç (‘) olarak vermeye devam ediyor. Öyleyse:

İnç olarak tanımlanmış tekerlek boyutlarının anlamları nelerdir? Ayrıca mertik sisteme nasıl çevrilirler?

Inç olarak verilen boyut ibarelerinin okunuşu biraz daha farklıdır. Burda yine 3 adet sayı verilir fakat inç büyük bir birim olduğundan gerekli olduğu noktalarda kesir ve ondalık kısımlar bulunur. Yani 12.4 sayısındaki dört sadece ondalık olarak kesir ifade eder. Ayrı bir birim değildir.

Ayrıca her zaman arıza çıkartan orta rakam yine kendini gösterir ve bu sefer yanak boyunu yüzdelik olarak değil, inç cinsinden uzunluk olarak ifade etmeye başlar.

Örnek olarak çoğu traktörde kullanılan ön teker boyutu olan 12.4/11 24 ebadını baz alalım.

12.4 : tabanın inç cinsinden genişliği. 12.4 x 2.54 = 315mm (31.5 cm) taban genişliğimiz var. (Çoğu üretici bunu 320’ye yuvarlar)

11 : yanağin inç cinsinden yüksekliği (artık yüzdelik dilim değil). 11 x 2.54 = 279.4mm (27.94 cm) yanak yüksekliğimiz var (çoğu üretici bunu 280’e yuvarlar)

24 : bu zaten hiç değişmeyen jant çapıdır.

Sonuç:

12.4/11 24 ebatları mertik olarak 315 280 24 yada 320 280 24 olarak adlandırabiliriz. O aradaki milimetre yuvarlamalarının sebebi, 1-2 mm’lik genişlik ve yanak farklarının, traktör gibi ağır iş makinalarında hiç bir öneme sahip olmamalıdır. 7 cm diş boyu olan bir traktör arka lastiği kabaklaştığında, ilk günkü haline göre tam tamına 140 mm çap kaybediyor ve hala ön arka şanzıman oranlarını tutturabiliyor. 1-2 hatta 5 mm’lik farklar bunun yanında hiçbir şey.

Önemli bir diğer nokta da eski tip bazı lastiklerde sadece 2 sayının bulunması. Bu durumlarda lastiğin yanak yüksekliği, taban genişliği ile aynıdır ve ayrıca bir belirtmeye gerek duyulmamıştır. Yine orta rakamın ’00’ olduğu durumlarda da bu geçerlidir.

Tüm rakamların tamamen inç cinsinden verildiği lastikler çoğunlukla İngiliz yada İngiliz kökenli firmalar olup gelenekleri kolay kolay bıraktıkları için bu gıcıklığı yaparlar.

Yukarıdaki yöntem ile istediğiniz inç birimli lastik boyunu metriğe çevirip mukayese edebiliriz.

Not: 6×13 gibi ifadeler ile belirtilen lastikler ise sadece taban genişliği ve tekerin toplam çapını ifade eder. Yanak genişliğini umursamaz. Sadece bazı ağır iş ve özel endüstri makinalarında kullanılır.

Ek bilgi: Lastik taban genişlikleri gerçekte her zaman 5 ile biter. 195, 245, 315 gibi. Sebebi sadece eski bir alışkanlık. Yeni yeni değişmeye başlamıştır.